اقتصاد و صنعت معدن تجارت / حذف چک بی‌محل

نوع جدیدی از چک که تمام قوانین چک کاغذی برای آن قابل‌اجراست و با امضای دیجیتال اعتبار پیدا می‌کند پا به مراودات تجاری گذاشت. «چکاد» سامانه‌ای است که با هدف ارائه خدمات چک دیجیتال و حذف مخاطرات استفاده از چک‌های کاغذی طراحی شده است. این سامانه امکان نظارت و مدیریت آنلاین چک را برای شبکه بانکی و بانک مرکزی فراهم می‌کند. براساس ساختار طراحی‌شده مردم به‌طور مستقیم با سامانه چکاد در ارتباط نیستند، اما این سامانه به‌نوعی زیرساخت پیاده‌سازی طرح چک الکترونیک به‌شمار می‌رود. به این جهت که قوانین چک دیجیتال مطابق قوانین دسته‌چک‌های فیزیکی است، تمام شرایط موردنیاز برای دریافت یک دسته‌چک فیزیکی برای دریافت چک‌های دیجیتال نیز برقرار است. علاوه بر این روند اعتبارسنجی چک‌های فیزیکی برای این خدمت دیجیتال نیز کاربرد دارد. به‌گفته کارشناسان امنیت بالا یکی از مهم‌ترین مزایای چک دیجیتال است، چراکه درکنار مشخص‌شدن وضع اعتباری صادرکننده چک، امکان سرقت و تهدید این نوع چک هم کمتر است. همچنین نیاز به انتقال چک در مسیرهای بسیار دور یکی از مشکلات چک‌های فیزیکی است که در این خدمت دیجیتال برطرف می‌شود. صمت درباره چگونگی استفاده از چک الکترونیک و همچنین مزایا و معایب الکترونیکی شدن چک با کارشناسان حوزه فناوری‌های مالی گفت‌وگو کرده است.

احتمال فراگیری چک الکترونیک کم است

امیرحسین راد، کارشناس فناوری‌های مالی درباره مزایا و معایب ورود چک الکترونیک به چرخه مالی کشور به صمت گفت: احتمال فراگیری چک الکترونیک در میان مردم در شرایط حاضر کم است، زیرا نبود تجربه جدی در استفاده از زیرساخت «کلید عمومی» و «امضای دیجیتال» در کشور، امکان سوءاستفاده‌های احتمالی از این فناوری جدید را بالا خواهد برد.

وی افزود: پس از سامانه مالیاتی و سامانه قضایی کشور، «چک الکترونیک» سومین پروژه‌ای است که امضای دیجیتال در آن کاربرد دارد، اما هنوز از دو پروژه قبلی در این زمینه آن‌طور که باید استقبال نشده است.

وجود دو الزام

راد درباره چگونگی احراز هویت در پروژه چک الکترونیک، توضیح داد: در موضوع احراز هویت چک الکترونیک عواملی مثل داشتن موبایل یا رایانه برای دریافت پیامک الزامی است. دانستن گذرواژه جزو دیگر الزامات در بکارگیری این ابزار الکترونیک است.

رفتار مشتری، تعیین‌کننده نهایی

وی درباره مزایای استفاده از چک الکترونیک گفت: به‌طور کلی وجود طیف وسیع خدمات و تنوع آنها باعث ایجاد حق انتخاب برای مشتری نهایی می‌شود و این امکان را فراهم می‌کند که سیستم‌های عملیاتی مشتری نهایی بتوانند با کارآیی بهتری در ارتباط با شبکه بانکی قرار بگیرند.

همین امر تجارت را تسهیل می‌کند؛ بنابراین وقتی یک سرویس مالی تازه ارائه می‌شود، هرگز نباید به‌دنبال مزایای آن بود، زیرا در نهایت رفتار مشتری در بازار سودمند یا بی‌فایده‌بودن سرویس مالی جدید را مشخص می‌کند.

راد معتقد است سرویس جدید چک در همان طبقه تلفن‌بانک و اینترنت‌بانک قرار می‌گیرد؛ یعنی همان منطقی را دنبال می‌کند که بانک‌های سنتی را به این فکر انداخت که شعب بانک‌ها را درون خانه‌های مردم ببرند.

ذائقه سنتی، نیازمند تغییر

وی در ادامه اظهار کرد: خدمت جدید غیر از مکانیزه‌کردن خدمات مرتبط با چک در سمت زنجیره تامین شبکه بانکی، تجربه کاربری در زنجیره ارزش شبکه بانکی را نیز بهبود می‌بخشد.

این کارشناس فناوری‌های مالی ادامه داد: نبود مسائلی چون اختلاف موارد نوشته شده روی چک فیزیکی با آنچه در سامانه ثبت شده، رفع نگرانی افراد از تحویل یک چک فیزیکی که در سامانه ثبت نشده و اطمینان از تغییر نیافتن اطلاعات و امضای چک از مزایای چک دیجیتال است.

وی درباره معایب چک الکترونیک توضیح داد: با تامل در رفتار اقتصادی جامعه ایرانی درمی‌یابیم ایراد اول و بزرگ چک الکترونیک نحوه برخورد قانون با چک است که باعث می‌شود اعتبار برگه چک در بازار سنتی ایران از یک داده الکترونیکی (چک الکترونیک) بالاتر باشد؛ پس تغییر ذائقه قشر بازاری و سنتی ایران به‌راحتی امکان‌پذیر نیست.

وی اضافه کرد: ایراد دوم نبود تجربه جدی در استفاده از زیرساخت کلید عمومی و امضای دیجیتال در کشور و امکان سوءاستفاده‌های احتمالی از فناوری آن است. این دو ایراد اساسی باعث می‌شود چک الکترونیک نتواند جایگاه خود را به این زودی‌ها در جامعه پیدا کند.

راد در پاسخ به این پرسش که آیا شبکه بانکی کشور برای اجرایی‌ کردن پروژه چک الکترونیک آمادگی ارائه سرویس امضای دیجیتال و استفاده از این فناوری را دارد یا خیر؟ گفت: قوانین مربوط به چک و نوع مسئولیتی که صدور هر برگه چک بر عهده صاحب حساب قرار می‌دهد، وقتی در کنار انواع حملات سایبری که می‌تواند زیرساخت کلید عمومی را فلج کند قرار گیرد، این مسئله را گوشزد می‌کند که چک الکترونیک باید با حجم بیشتری از «تحقیق و توسعه» برای پیاده‌سازی موفق اجرای شود.

سرعت بالای نقدشوندگی با چک الکترونیک

وحید شامخی، کارشناس ارشد فناوری‌های بانکی در تشریح مزایا و معایب اجرای طرح چک الکترونیک به صمت گفت: چک الکترونیک نوع جدیدی از چک است که سرعت، دقت و امنیت بیشتری در عملکرد و نقدشوندگی نسبت به چک‌های کاغذی دارد؛ تمام قوانین چک کاغذی برای آن قابل اجراست و با یک امضای الکترونیکی اعتبار پیدا می‌کند.

وی افزود: برای استفاده از این نوع چک، زیرساختی باعنوان «سامانه چکاد» راه‌اندازی شده است. این سامانه چک امن دیجیتال با هدف ایجاد بستری برای ارائه چک الکترونیک و رفع مخاطرات جاری در چک‌های کاغذی راه‌اندازی شده که امکان مدیریت و نظارت آنلاین مبادله چک را برای شبکه بانکی و بانک مرکزی فراهم می‌کند.

چک الکترونیک امن‌تر از چک کاغذی

وی با تاکید بر اینکه بانک مرکزی چک الکترونیک را امن‌تر از چک کاغذی می‌داند، گفت: چک الکترونیک امن‌تر از چک کاغذی است، زیرا نمی‌توان مندرجات آن را تغییر داد یا به‌طور کلی منکر صدورش شد. همچنین بانک مرکزی برای افزایش امنیت چک الکترونیک زیرساختی ایجاد کرده تا صادرکنندگان یا انتقال‌دهندگان چک از طریق امضای دیجیتال، احراز هویت و اعتبارسنجی شوند و همین امر بر امنیت چک‌های دیجیتال اضافه می‌کند.

شامخی در ادامه متذکر شد: در واقع سامانه چکاد و کد نهاب امنیت چک‌های الکترونیکی را بیش از پیش تضمین می‌کنند. نهاب سامانه‌ای حاوی اطلاعات هویتی مشتریان بانکی است که با اختصاص دادن شماره شناسایی ویژه برای هر کاربر بانکی، امکان احراز هویت آسان و سریع افراد در شبکه بانکی را فراهم می‌کند.

این کارشناس ارشد فناوری‌های بانکی در ادامه اضافه کرد: در چک‌های کاغذی احتمال خط‌خوردگی یا نگارش اشتباه وجود دارد و اگر این اتفاق بیفتد، راهی جز ابطال چک یا پشت‌نویسی (آن هم با محدودیت‌های خاص خود) وجود ندارد، اما در صدور چک الکترونیک، دیگر مشتریان با چنین دردسری روبه‌رو نخواهند شد. همچنین محدود نبودن تعداد برگ چک، ممکن نبودن تغییر در برگ چک الکترونیکی، صرفه‌جویی در مصرف کاغذ و اطلاع‌رسانی از وضعیت نقل‌وانتقالات چک از جمله مزایای چک الکترونیک است.

چک بی‌برگشت

شامخی افزود: حذف مراحل زمان‌گیر مثل جابه‌جایی، دسته‌بندی و حسابداری چک‌ها، کارمزد و هزینه عملیاتی پایین‌تر، مدیریت ریسک بهتر، سرعت بالای فرآیندهای صدور و پرداخت چک، امکان جایگزینی در تمامی معاملات و مطلع شدن صاحب چک بعد از پرداخت وجه از دیگر مزایای استفاده از چک دیجیتال است.

وی با تاکید بر اینکه اجرای قانون جدید چک به‌‌میزان قابل‌ملاحظه‌ای از وقوع جرائم بانکی کاسته، گفت: قانون جدید چک و چک‌های دیجیتال تا حد زیادی در کاهش جرایم بانکی تاثیر داشته است. از آنجا که با ثبت اطلاعات در سامانه‌های الکترونیکی، امکان صدور چک بی‌محل وجود ندارد، احتمال برگشت خوردن و کلاهبرداری نیز کمتر می‌شود.

شامخی با تاکید بر امنیت بالای چک الکترونیک گفت: با فراگیر شدن استفاده از چک الکترونیک اعتماد دوباره به این ابزار اقتصادی بازمی‌گردد، زیرا برعکس چک‌های کاغذی امکان جعل چک الکترونیک وجود ندارد و همچنین با اعتبارسنجی که از متقاضی دسته‌چک انجام می‌شود، احتمال برگشت خوردن چک به صفر می‌رسد.

وی افزود: با ورود چک الکترونیک به چرخه تبادلات مالی امکان صدور چک بی‌محل از تجارت اشخاص حقیقی و حقوقی برچیده می‌شود.

این کارشناس ارشد فناوری‌های بانکی در پاسخ به این پرسش که آیا چک الکترونیک معایبی هم دارد؟ گفت: باتوجه به اینکه استفاده از چک الکترونیک نیازمند داشتن سواد کامپیوتری، بستر فراهم اینترنت و همچنین دانش استفاده از نرم‌افزار است، ممکن است استفاده از این روش نوین برای همه اقشار جامعه آسان نباشد؛ بنابراین لازم است ابتدا بانک‌ها آموزش استفاده از سامانه «چکاد» را در دستور کار قرار دهند؛ هرچند ممکن است زمان زیادی ببرد تا استفاده از چک الکترونیک در بازار مالی سنتی ایران جا بیفتد.

وی با تاکید بر اهمیت امنیت شبکه قوی اظهار کرد: بانک‌ها به‌ویژه بانک مرکزی به‌عنوان نهاد برنامه‌ریز این ابزار الکترونیک لازم است ابتدا امنیت شبکه را برای پیاده‌سازی چنین طرح بزرگی آماده کنند تا چک الکترونیک از خطر احتمالی هر گونه هک و دسترسی به اطلاعات در امان بماند، زیرا در حال ‌حاضر بزرگ‌ترین خطری که می‌تواند بانک‌ها و متقاضیان چک الکترونیک را با مشکل مواجه کند، امنیت پایین شبکه و لو رفتن اطلاعات حساب‌ها است.

سخن پایانی

بازگشت اعتماد به چک همیشه دغدغه مسئولان نظام بانکی کشور بوده است. اکنون بانک مرکزی آخرین حلقه اجرای قانون جدید چک با عنوان چک الکترونیک را عملیاتی کرد تا اعتبار دوباره به این برگه پولی بازگردد. آخرین مرحله از اصلاح قانون چک در کشور به اجرا در آمد و مانند سایر کشورهای پیشرو در بانکداری چک هم به زمره فعالیت‌های نوین بانکی پیوست و الکترونیک شد. چک الکترونیک در دنیای مدرنی متولد شده که وجود بستر قوی اینترنت به‌عنوان پایه اصلی استفاده از آن ضروری است. به‌اعتقاد کارشناسان با باز شدن پای چک الکترونیک به مبادلات تجاری امکان سوءاستفاده از چک (چک کاغذی) به‌شدت کاهش خواهد یافت، زیرا تمامی نواقصی که در چک کاغذی وجود داشت در چک الکترونیک مرتفع شده و از سوی دیگر بانک‌ها با اعتبارسنجی متقاضیان چک الکترونیک از صدور چک بی‌محل پیشگیری خواهند کرد. بانک مرکزی بر این باور است که با همه‌گیر شدن چک الکترونیک اعتبار به معاملات بر پایه چک بازمی‌گردد.

 نویسنده: مریم غدیرپور